301 թուականին Հայաստանում քրիստոնէությունը հռչակուեց պետական կրօն Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի կողմից։ Այսպիսով, Հայաստանը դարձաւ աշխարհում առաջին պետութիւնը, որտեղ քրիստոնէութիւնն ընդունուեց որպէս պաշտօնական կրօն։ Սակայն բազմաթիւ հայերէն եւ օտար աղբիւրներ յայտնում են, որ Հայաստանում քրիստոնէութիւնը տարածուել եւ խոր արմատներ է ունեցել 301 թուականից առաջ։

Քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն ընդունելուց յետոյ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը դարձել է առաջին կաթողիկոսը՝ Հայ Եկեղեցու առաջին հայրապետը։ Ասում են, որ նա տեսիլք է ունեցել եւ Քրիստոսից հրաման է ստացել կառուցել հայոց մայր եկեղեցին Վաղարշապատում՝ այսօրուայ Սուրբ Էջմիածնում։ «Էջմիածին» թարգմանաբար նշանակում է «Աստծու միածին որդին իջաւ»։ Երեւանից մօտ քսան կիլոմետր հեռաւորութեան վրա գտնուող Էջմիածինը այդ ժամանակաշրջանից եղել է հայ եկեղեցու կենտրոնը։

Սակայն թագաւորի կողմից Հայաստանում քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակելը չէրնշանակում, որ առաքեալների նահատակութիւնից յետոյ քրիստոնէութիւնը վերացել էր Հայաստանից։ . Յաջորդ երկու դարերում առաքեալների միսիոներական աշխատանքները շարունակեցին այլ քարոզիչներ, որոնք հիմնականում վարձահատոյց եղան իրենց կեանքով։

Անկասկած, Աստուածաշնչի հայերէն թարգմանութիւնը վճռորոշ գործնական քայլ էր Հայաստանի՝ քրիստոնէութիւն ընդունելու գործընթացում։ Այս քայլի նախադրեալները ստեղծուել էին միայն 406 թուականին՝ սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից հայոց գրերի ստեղծմամբ։ Յաջորդող լայնածաւալ թարգմանչական շարժումը՝ Սուրբ Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսի եւ Վռամշապուհ թագաւորի ակտիւ աջակցութեամբ, ստեղծեց հայ ազգային գրականութիւնը, որը չսահմանափակուեց միայն եկեղեցու հայրերի կարեւորագոյն գործերով։ Հայաստանում մշակութային եւ հոգեւոր վերելքների այս ժամանակահատուածը հայոց պատմութեան մէջ կոչւում է «Ոսկե դար»:

5-րդ դարը նոյնպես ճակատագրական էր։ Հայերը պետք է իրենց քրիստոնեական հաւատքի խորութիւնն ապացուցէին։ Ինչպէս ցոյց է տալիս պատմութիւնը՝ սա ո՛չ առաջին եւ ո՛չ էլ վերջին անգամն էր։ Թշնամին Սասանեան թագաւոր Յազկերտ II-ն էր (438-457թթ․), ով, բացի իր քաղաքական նկրտումներից, ցանկանում էր Հայաստանում հաստատել մազդեզականութիւն։ 451թ․-ին Սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանը (370-451թթ․) հայոց փոքրաթիւ բանակով Աւարայրի դաշտում ճակատամարտում է պարսից թագաւորի (պարսկերեն՝ Շահ) աւելի բազմաքանակ բանակի դէմ։ Սպարապետը եւ նրա բանակի մեծ մասը հերոսաբար զոհւում են՝ իրենց կեանքը տալով յանուն իրենց հաւատքի եւ հայրենիքի։ Հայ եկեղեցին ամեն տարի նշում է այս իրադարձութիւնը «Սուրբ Վարդանանք» կոչուող մեծ տօնակատարութեամբ։

Հայերի համար այս իրադարձութեան կարեւորութիւնն առաջին հերթին կայանում էր ոչ թէ նրա քաղաքական կամ ռազմական նշանակութեան, այլ աւելի շուտ Հայաստանը մազդեզական դարձնելու Յազգերտ II թագաւորի ծրագրի ձախողման մէջ: Պարսից թագաւորին ի պատասխան, ով ցանկանում էր ստիպել նրանց ուրանալ իրենց քրիստոնեական հաւատքը, նրանք գրեցին. «Ո՛չ ոք չի կարող մեզ յետ պահել այս հաւատքից, ո՛չ հրեշտակները, ո՛չ մարդիկ, ո՛չ սուրը, ո՛չ կրակը, ո՛չ ջուրը, ո՛չ էլ դաժան տանջանքները»: Վարդան Մամիկոնեանը մարտից առաջ իր վերջին խօսքում ընկերներին ասել է. «Թշնամին ենթադրում էր, որ մենք քրիստոնէութիւնը միայն որպէս հագուստ ենք կրում։ Հիմա նրա համար պարզ դարձաւ, որ չի կարող փոխել մեր մաշկի գոյնը»։ Ուստի պարզ է, որ քրիստոնեական հաւատքն արդէն 5-րդ դարում դարձել էր հայկական հասարակական կառոյցների անբաժանելի մասը։

Հայ Առաքելական Եկեղեցին ինքնավար է եւ պատկանում է, այսպէս կոչուած, Արեւելեան Ուղղափառ Եկեղեցիների ընտանիքին։ Նրան են պատկանում նաև Ղպտի, Եթովպական, Էրիթրեական եւ Սիրիական ուղղափառ եկեղեցիները, ինչպէս նաեւ Հնդիկ-Մալաբար եկեղեցիները։ 1962 թուականից Հայ եկեղեցին Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի անդամ է։ Այն հաղոդակից է վերոյիշեալ Արեւելեան Ուղղափառ Եկեղեցիների հետ։

Եկեղեցու գլխին կանգնած է Ծայրագոյն Պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, ում պաշտօնական նստավայրն Էջմիածնում է։ Այսօրուայ Էջմիածնի Մայր տաճարը կառուցուել է նախկինում գոյութիւն ունեցող հեթանոսական տաճարի տեղում, որը մեծ դեր է ունեցել երկրում մինչեւ քրիստոնեական հաւատքի ընդունումը։ Երբ 4-րդ դարի սկզբին Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն աւերեց Սանդարամենտ պաշտամունքի յայտնի հեթանոսական տաճարը եւ դրա աւերակների վրա կառուցեց եկեղեցին, քաղաքը վերանուանուեց Էջմիածին եւ դարձաւ կաթողիկոսի աթոռանիստ։ Գրիգոր Լուսաւորիչը եղել է երկրի առաջին կաթողիկոսը։ Էջմիածնում եկեղեցու շինարարութիւնը սկսուել է 301 թուականին եւ աւարտուել է 303 թուականին՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի հսկողութեամբ։

Պատմական պատճառներով, բացի Ամենայն հայոց կաթողիկոսից, Հայ եկեղեցում հաստատուել են նուիրապետական աթոռներ, որոնք լիովին անկախ էին իրենց վարչակազմերում եւ որոնց ղեկավարները նոյնպես կոչւում էին կաթողիկոսներ։ Ներկայումս նման տեղական կաթողիկոս գործում է Լիբանանում։ Նա Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսն է, պաշտօնական նստավայրը՝ Պէյրութի արուարձան Անթիլիասում։ Նրա առաջնորդն է Արամ Ա կաթողիկոսը, եւ գտնւում է Մերձաւոր Արեւելքի՝ Պէյրութի, Հալէպի, Դամասկոսի եւ Նիկոսիայի թեմերի իրաւասութեան ներքոյ։

Բացի վերը նշուած կաթողիկություններից, 1311 թուականից ի վեր Հայ Եկեղեցու չորս հիերարխիկ աթոռները ներառում են նաև Երուսաղէմի հայոց պատրիարքարանը, իսկ 1461 թուականից՝ նաեւ Կոստանդնուպօլսի հայոց պատրիարքարանը։

Կաթողիկոսի նախագահութեամբ Ազգային Եկեղեցական ժողովը Եկեղեցու բարձրագոյն օրենսդիր մարմինն է։ Այս մարմինը կազմում են աշխարհասփիւռ հայոց թեմերի աշխարհիկ (մօտ 70%) եւ հոգեւոր (մօտ 30%) պատուիրակները։ Իւրաքանչիւր թեմ տրամադրում է առնուազն մէկ պատուիրակ:

Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը Եկեղեցու գործադիր մարմինն է։ Կաթողիկոսը նախագահում է խորհուրդը, որը բաղկացած է 16 անդամներից, որոնց կէսը թեմական եպիսկոպոսներ են կամ արքեպիսկոպոսներ։ Եկեղեցու բոլոր եպիսկոպոսներն ու արքեպիսկոպոսները միասին կազմում են Եպիսկոպոսաց ժողովը, որը կաթողիկոսի նախագահութեամբ զբաղւում է Եկեղեցու աստուածաբանական եւ կանոնական հարցերով։