Վեհափառի տոն
սուրբ խաչի
քո խաչի առաջ
իջնենք, Քրիստոս
և քո սուրբ հարությունը
մենք փառաբանում ենք.
Հայ եկեղեցին տարեկան չորս տոներ է՝ ի հիշատակ Քրիստոսի սուրբ և կենսատու Խաչի։ Դրանք են՝ Սուրբ Խաչի հայտնությունը Երուսաղեմի վրա, Սուրբ Խաչի բարձրացումը, Խաչի մասունքների հայտնաբերումը Վարագ լեռան վրա և Սուրբ Խաչի Գտնումը։ Բացի Խաչի մասունքների գյուտի տոնից, որն ունի զուտ հայկական ծագում, մյուս Խաչվերացի տոները նշում են նաև այլ պատմական եկեղեցիներ։
Չնայած Սուրբ Խաչին նվիրված բոլոր տոներն ունեն իրենց առանձնահատուկ տեղն ու նշանակությունը, սակայն Խաչվերացի տոնը (Arm. Վերացումն Սբ. Խաչի կամ Խաչվերաց) is one of the five high feasts of the Armenian Church. Այս տոնը նշվում է ամեն տարի սեպտեմբերի 14-ին ամենամոտ կիրակի օրը (այսինքն՝ սեպտեմբերի 11-ից 17-ն ընկած ժամանակահատվածում), եթե սեպտեմբերի 14-ն ինքնին չի ընկնում կիրակի:
Խաչի վեհացման տոնակատարությունը հիմնված է պատմական իրադարձության վրա, որը տեղի է ունեցել 628 թվականին։ Այս տոնով եկեղեցին նշում է Քրիստոսի խաչի ազատագրումը պարսկական գերությունից և վերադարձը Երուսաղեմ։ Կցանկանայինք համառոտ հայացք նետել այս իրադարձությանը և դրա պատմությանը:
614 թվականին պարսից թագավոր Խոսրո II-ը հարձակվում է Երուսաղեմի վրա, ավերում քաղաքը, կոտորում քաղաքի բնակիչներին և բնակչության զգալի մասին պատանդ է վերցնում իր Պարսկաստանի թագավորությանը։ Քրիստոնյաներին նվաստացնելու համար նա բռնագրավում է նաև Հարության տաճարում պահվող Քրիստոսի խաչը և տանում է նաև Պարսկաստան։ Պատմաբանները վկայում են, որ Խաչի Պարսկաստանում եղած մոտ 15 տարիների ընթացքում Սուրբ Խաչի զորությամբ անթիվ մարդիկ հավատք են ստացել և ընդունել քրիստոնեություն։
628 թվականին բյուզանդական Հերակլեոն կայսրը հզոր բանակով հարձակվեց Պարսկաստանի վրա՝ մտադրվելով ազատել խաչը գերությունից և հետ բերել Երուսաղեմ։ Պատմաբանները վկայում են, որ Հերակլի արշավանքին մասնակցել է հայկական գումարտակ Մջեջ Գնունու գլխավորությամբ։ Ճակատամարտի վերջում պարսիկները պարտություն կրեցին և ստիպված եղան վերցնել Սբ. Քրիստոսի Խաչը վերադարձնելով Հերակլեոն կայսրին, որն իր հերթին Խաչը հետ բերեց Երուսաղեմ։
Երուսաղեմ վերադառնալու ճանապարհին ամենուր պատրաստվում էին ժողովրդական տոնախմբություններ և հանդիսավոր երթեր՝ խաչը հարգելու համար։ Այս տոների և երթերի ժամանակ Տիրոջ Խաչը միշտ բարձրանում էր, որպեսզի հավատացյալ ամբոխը տեսնի և երկրպագի: Այստեղից էլ անունը «Սուրբ Խաչի վեհացման տոն».
Խաչի վերադարձի ճանապարհը դեպի Երուսաղեմ անցավ նաև պատմական Հայաստանով։ Ըստ պատմիչների վկայությունների՝ երթը կանգ է առել Կարինի (Էրզրում) մոտ գտնվող լեռան լանջին՝ ժողովրդական տոնախմբություն անելու։ Եվ որտեղ խաչը դրված էր, ջրի պարզ աղբյուրը բխեց։ Այս վայրում հետագայում կառուցվել է եկեղեցի, որը դարձել է հայտնի ուխտատեղի՝ հայ և այլ ուխտավորներին խմելու այս օրհնված աղբյուրից:
Հերակլեոն կայսրը երեք տարի պահել է Սուրբ Խաչը Կոստանդնուպոլսում՝ նախքան այն Երուսաղեմ բերելը։ Դրանից հետո կայսրն ինքը կրում էր խաչը՝ ծնկաչոք կառքի մեջ և ձեռքերում պահելով Տիրոջ խաչը։ Հասնելով Երուսաղեմ՝ նա այն ուսի վրա տարավ Գողգոթա և դրեց վերականգնված Հարության տաճարում։ Այսպես վերջնականապես հաստատվեց Սուրբ Խաչի բարձրացման տոնը, և այդպես է նշվում եկեղեցիներում մինչ օրս։
Իսախանյան Ս., Հայ Առաքելական Ուղղափառ Եկեղեցի, Էջմիածին, 2012թ.
Հայ եկեղեցին տարեկան չորս տոներ է՝ ի հիշատակ Քրիստոսի սուրբ և կենսատու Խաչի։ Դրանք են՝ Սուրբ Խաչի հայտնությունը Երուսաղեմի վրա, Սուրբ Խաչի բարձրացումը, Խաչի մասունքների հայտնաբերումը Վարագ լեռան վրա և Սուրբ Խաչի Գտնումը։ Բացի Խաչի մասունքների գյուտի տոնից, որն ունի զուտ հայկական ծագում, մյուս Խաչվերացի տոները նշում են նաև այլ պատմական եկեղեցիներ։
Չնայած Սուրբ Խաչին նվիրված բոլոր տոներն ունեն իրենց առանձնահատուկ տեղն ու նշանակությունը, սակայն Խաչվերացի տոնը (Arm. Վերացումն Սբ. Խաչի կամ Խաչվերաց) is one of the five high feasts of the Armenian Church. Այս տոնը նշվում է ամեն տարի սեպտեմբերի 14-ին ամենամոտ կիրակի օրը (այսինքն՝ սեպտեմբերի 11-ից 17-ն ընկած ժամանակահատվածում), եթե սեպտեմբերի 14-ն ինքնին չի ընկնում կիրակի:
Խաչի վեհացման տոնակատարությունը հիմնված է պատմական իրադարձության վրա, որը տեղի է ունեցել 628 թվականին։ Այս տոնով եկեղեցին նշում է Քրիստոսի խաչի ազատագրումը պարսկական գերությունից և վերադարձը Երուսաղեմ։ Կցանկանայինք համառոտ հայացք նետել այս իրադարձությանը և դրա պատմությանը:
614 թվականին պարսից թագավոր Խոսրո II-ը հարձակվում է Երուսաղեմի վրա, ավերում քաղաքը, կոտորում քաղաքի բնակիչներին և բնակչության զգալի մասին պատանդ է վերցնում իր Պարսկաստանի թագավորությանը։ Քրիստոնյաներին նվաստացնելու համար նա բռնագրավում է նաև Հարության տաճարում պահվող Քրիստոսի խաչը և տանում է նաև Պարսկաստան։ Պատմաբանները վկայում են, որ Խաչի Պարսկաստանում եղած մոտ 15 տարիների ընթացքում Սուրբ Խաչի զորությամբ անթիվ մարդիկ հավատք են ստացել և ընդունել քրիստոնեություն։
628 թվականին բյուզանդական Հերակլեոն կայսրը հզոր բանակով հարձակվեց Պարսկաստանի վրա՝ մտադրվելով ազատել խաչը գերությունից և հետ բերել Երուսաղեմ։ Պատմաբանները վկայում են, որ Հերակլի արշավանքին մասնակցել է հայկական գումարտակ Մջեջ Գնունու գլխավորությամբ։ Ճակատամարտի վերջում պարսիկները պարտություն կրեցին և ստիպված եղան վերցնել Սբ. Քրիստոսի Խաչը վերադարձնելով Հերակլեոն կայսրին, որն իր հերթին Խաչը հետ բերեց Երուսաղեմ։
Երուսաղեմ վերադառնալու ճանապարհին ամենուր պատրաստվում էին ժողովրդական տոնախմբություններ և հանդիսավոր երթեր՝ խաչը հարգելու համար։ Այս տոների և երթերի ժամանակ Տիրոջ Խաչը միշտ բարձրանում էր, որպեսզի հավատացյալ ամբոխը տեսնի և երկրպագի: Այստեղից էլ անունը «Սուրբ Խաչի վեհացման տոն».
Խաչի վերադարձի ճանապարհը դեպի Երուսաղեմ անցավ նաև պատմական Հայաստանով։ Ըստ պատմիչների վկայությունների՝ երթը կանգ է առել Կարինի (Էրզրում) մոտ գտնվող լեռան լանջին՝ ժողովրդական տոնախմբություն անելու։ Եվ որտեղ խաչը դրված էր, ջրի պարզ աղբյուրը բխեց։ Այս վայրում հետագայում կառուցվել է եկեղեցի, որը դարձել է հայտնի ուխտատեղի՝ հայ և այլ ուխտավորներին խմելու այս օրհնված աղբյուրից:
Հերակլեոն կայսրը երեք տարի պահել է Սուրբ Խաչը Կոստանդնուպոլսում՝ նախքան այն Երուսաղեմ բերելը։ Դրանից հետո կայսրն ինքը կրում էր խաչը՝ ծնկաչոք կառքի մեջ և ձեռքերում պահելով Տիրոջ խաչը։ Հասնելով Երուսաղեմ՝ նա այն ուսի վրա տարավ Գողգոթա և դրեց վերականգնված Հարության տաճարում։ Այսպես վերջնականապես հաստատվեց Սուրբ Խաչի բարձրացման տոնը, և այդպես է նշվում եկեղեցիներում մինչ օրս։
Իսախանյան Ս., Հայ Առաքելական Ուղղափառ Եկեղեցի, Էջմիածին, 2012թ.
Սուրբ Խաչի խորհուրդը
Մինչև Հիսուսի խաչելությունը խաչը համարվում էր տանջանքի և մահվան գործիք: Հանցագործները և նրանք, ովքեր ապստամբել են Հռոմեական կայսրության դեմ, դատապարտվել են խոշտանգումների կամ մահվան խաչի վրա: Պատմական գործիչ Սպարտակի պատմությանը շատերին է ծանոթ։ Այս դաժան պատիժը կրեց նաև մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը և նա իր փրկարար արյունը թափեց տառապանք և մահ խորհրդանշող և տարածող այս գործիքի վրա։
Հարկ է նշել, որ նույնիսկ Տիրոջ համբարձումից հետո խաչը համարվում էր նվաստացուցիչ գործիք առաքյալների ու նրանց հաջորդների համար։ Նույնիսկ Հիսուսի խաչն արժանի չէր հատուկ վերաբերմունքի: Եկեղեցական ավանդույթի համաձայն՝ Տիրոջ եղբայրը՝ Հակոբոս առաքյալը, առաջինն էր, ով հատուկ հարգանքի տուրք մատուցեց Տիրոջ Խաչին: Իր քրիստոնյա հետևորդներին ուղղված քարոզի ժամանակ նա վերցնում է փայտե խաչը, բարձրացնում այն, խոնարհվում նրա առաջ և արտասանում ակնածանքի ու խոնարհման հետևյալ խոսքերը. «Խաչիդ առաջ, Քրիստոս, խոնարհվում ենք...»:. Այսպես է սկսվում Սուրբ Խաչի նկատմամբ առանձնահատուկ ակնածանքն ու հարգանքը, և այս տեսարանը դառնում է խաչի իմաստի հիմնարար փոփոխության առիթ։ Մահվան այս գործիքը, որի վրա թափվեց Տիրոջ քավիչ արյունը, այլևս չէր համարվում տառապանքի նշան: Այն դարձավ «Փրկության միջոցներ», դեպի «Փրկության աղբյուր» և դեպի «Զենք դեպի հաղթանակ». (այսպես է կոչվում խաչը հայոց շարականներում), որպես Քրիստոսի անսպառ սիրո արտահայտություն, քանի որ սեր նշանակում է նաև անձնազոհություն և հարկ եղած դեպքում զրկանք ընդունել մերձավորի կամ սիրելիի համար։ Սերը միայն զգացում չէ, այլ նաև կյանք և գործողություն: Հիսուսի խաչելությունը հենց այս սիրո գործնական արտահայտությունն է, քանի որ նա խաչի ճանապարհը բռնեց մեզ փրկելու համար։ «խավարից լույս» առաջնորդել և «մահվանից կյանք». Մեզ՝ քրիստոնյաներիս համար խաչը դարձավ մեկ «Կամուրջ երկնքի և երկրի միջև և դեպի դրախտի դռների բանալին» (Սուրբ Գրիգոր Տաթևացի).
Ահա թե ինչու են մեր սուրբ եկեղեցիների գմբեթներն ու զոհասեղանները զարդարված Տիրոջ խաչերով, անթիվ գեղեցիկ մշակված, իմաստալից խաչքարեր են դրված ամբողջ Հայաստանով մեկ, հայ հոգևորականները պատարագի և բոլոր ժամերգությունների ժամանակ խաչ են պահում իրենց ձեռքերում։ սկսվում և ավարտվում է խաչելությամբ: Դրա համար էլ հայ քրիստոնյան եկեղեցի մտնելիս և դուրս գալիս խաչ է կրում կրծքին և խաչակնքվում։
Այսպիսով, մենք ինքներս մեզ հանձնում ենք Աստծո կենարար պաշտպանությանը, հավատալով, որ Տիրոջ խաչը կպահի մեզ սատանայի բոլոր գայթակղություններից և չարի որոգայթներից:
Խաչվերաց տոն
Տարեկան ցիկլը
- Ծնունդ և Աստվածահայտնություն
- Պահք
- Զատիկ
- Հոգեգալստյան
- Տիրոջ այլակերպություն
- Մարիամի վերափոխումը դրախտ
- Խաչի վեհացման փառատոն
- Hisnak կամ Advent սեզոն
ՀԻՆԳ ԲԱՐՁՐ ՈՒԺԸ
Հայ առաքելական եկեղեցին ունի հինգ գլխավոր տոներ, որոնք կոչվում են «Տաղավար տոներ»: Այս նշանակումը, ամենայն հավանականությամբ, գալիս է Հին Կտակարանի Տոնից (arm. Taghawaraharats ton / Տաղաւարհարաց Տօն). Հայերեն «տաղավարահարաց» բառը կազմված է «տաղավար» (խրճիթ, վրան) և «հարել» (ծեծել, պատրաստել) արմատներից։ Քանի որ Հին Կտակարանի Տաղավարների տոնը նշվում էր մի քանի օրվա ընթացքում, հավատացյալներն ու ուխտավորները ստիպված էին վրան խփել կամ խրճիթ կառուցել: Հայերեն «Տաղավարահարաց» բառը ամենայն հավանականությամբ փոխվել կամ կրճատվել է «Թաղավար»։
Հայ Եկեղեցու հինգ գլխավոր տոները նույնպես նշվում էին երեք օրից ավելի, և շատ հավատացյալներ ոչ միայն ուխտագնացություն էին անում գլխավոր տոներին, այլ նաև այլ տոներին՝ ուխտատեղիներ և ապրում այնտեղ վրաններում (Արմ. Թաղավար / Տաղաւար): Այս ավանդույթը որոշ տեղերում պահպանվել է մինչ օրս։ Օրինակ՝ իրանահայերի ուխտագնացությունը Սուրբ Թադեուս եկեղեցի։
Հինգ գլխավոր տոների նախօրեին տեղի է ունենում հատուկ արարողություն, որը կոչվում է «նախատոնակ»։ Սա արդեն համարվում է համապատասխան գլխավոր փառատոնի սկիզբը։
Հայ առաքելական եկեղեցին ունի հինգ գլխավոր տոներ, որոնք կոչվում են «Տաղավար տոներ»: Այս նշանակումը, ամենայն հավանականությամբ, գալիս է Հին Կտակարանի Տոնից (arm. Taghawaraharats ton / Տաղաւարհարաց Տօն). Հայերեն «տաղավարահարաց» բառը կազմված է «տաղավար» (խրճիթ, վրան) և «հարել» (ծեծել, պատրաստել) արմատներից։ Քանի որ Հին Կտակարանի Տաղավարների տոնը նշվում էր մի քանի օրվա ընթացքում, հավատացյալներն ու ուխտավորները ստիպված էին վրան խփել կամ խրճիթ կառուցել: Հայերեն «Տաղավարահարաց» բառը ամենայն հավանականությամբ փոխվել կամ կրճատվել է «Թաղավար»։
Հայ Եկեղեցու հինգ գլխավոր տոները նույնպես նշվում էին երեք օրից ավելի, և շատ հավատացյալներ ոչ միայն ուխտագնացություն էին անում գլխավոր տոներին, այլ նաև այլ տոներին՝ ուխտատեղիներ և ապրում այնտեղ վրաններում (Արմ. Թաղավար / Տաղաւար): Այս ավանդույթը որոշ տեղերում պահպանվել է մինչ օրս։ Օրինակ՝ իրանահայերի ուխտագնացությունը Սուրբ Թադեուս եկեղեցի։
Հինգ գլխավոր տոների նախօրեին տեղի է ունենում հատուկ արարողություն, որը կոչվում է «նախատոնակ»։ Սա արդեն համարվում է համապատասխան գլխավոր փառատոնի սկիզբը։
Փառատոնների դասակարգում
Հայ առաքելական եկեղեցում սուրբի հիշատակը նշում են երկուշաբթի, երեքշաբթի, հինգշաբթի և շաբաթ օրերին։ Մեծ Պահքի ժամանակ սրբերի տոնը նշվում է միայն շաբաթ օրերին, իսկ Զատկի եռյակում սրբերի տոներ չեն նշվում։
Սրբերին կարելի է բաժանել երեք խմբի.